Pierwsze ślady pobytu człowieka na wzgórzu zamkowym związane są z paleolitem (ok. 50 tys. lat temu), kiedy to groty Wawelu zamieszkiwał człowiek. Sprzed ok. 3 tys. lat pochodzą ślady drewnianych zrębowych chat, a około 700 lat p.n.e. znajdowała się na wzgórzu niewielka obronna osada otoczona fortyfikacjami (w okresie kultury łużyckiej). Później mieszkała tu jeszcze ludność kultury pomorsko-celtyckiej i przeworskiej. Od VII w. Wawel był zamieszkany przez ludność pochodzenia słowiańskiego. W IX w. całe wzgórze otaczał wał drewniano-ziemny o szerokości kilkunastu metrów u podstawy. Drewniane izbice tego obwarowania wypełnione były gliną piaskiem i kamieniami. Podgrodzie otaczała palisada. Gród uległ zniszczeniu w X w. Spaliła się wtedy znaczna część drewnianej konstrukcji wałowej. Nowe obwałowania z ziemi, drewna i kamienia, zabezpieczające odbudowany gród książęcy datowane są na XI w. W końcu X i w XI w. powstały w ich obrębie pierwsze budowle kamienne. Trzy z nich są nam dość dobrze znane z wykopalisk archeologicznych dokonanych w rejonie tzw. kuchni królewskich we wschodniej części wzgórza: palatium (siedziba władcy) połączone z rotundą Najświętszej Marii Panny (późniejsze jej wezwanie: św. św. Feliksa i Adaukta) oraz resztki przedromańskiej rotundy z grobowcem. Ok. 1020 rozpoczęto również budowę I katedry wawelskiej (jej resztki pod zach. skrzydłem zamku), zamku oraz murowanych umocnień obronnych (resztki w piwnicach koło Kurzej Nogi, zwanej niewłaściwe Kurzą Stopką). Bolesław Śmiały lub Władysław Herman obok poprzedniej wybudował drugą katedrę, zwaną Hermanowską (pozostałości: wieża Wikaryjska zwana wieżą Srebrnych Dzwonów do wys. I piętra, krypta św. Leonarda), rozbudowali gród, na pn.-wsch. cyplu wzgórza wznieśli też zameczek. Po 1138 wzmocniono obwarowania wzgórza. Gród zniszczyli Tatarzy w połowie XIII w. po czym nowe fortyfikacje otoczyły wzgórze. Był to drewniano-ziemny wał z umocnieniami murowanymi. Pożar na początku XIV w. przyczynił się do przebudowy Wawelu. Władysław Łokietek na miejscu dotychczasowego grodu wybudował gotycki zamek (pozostałości w pd.-wsch. i pn.-wsch. narożnikach zamku renesansowego), mury obronne (zachowane na całej wysokości w zach. skrzydle zamku) i w 1320 rozpoczął budowę trzeciej z kolei katedry (tym razem w stylu gotyckim), przy wykorzystaniu murów poprzedniej, spalonej w 1305. Od 1320 r. był siedzibą króla w stolicy Polski. Kazimierz Wielki zakończył rozbudowę zamku (pozostałości: sala Kazimierza Wielkiego, piwnica pod nią, Jordanka - zwana nieprawidłowo wieżą Duńską oraz Lubranka - od XVIII w. zwana wieżą Senatorską) i katedry (korpus, 5 nowych kaplic), a na dotychczasowy podgrodziu wzniósł budynki administracyjne, dworskie i sakralne (m.in. kościoły św. Michała i św. Jerzego). Wawel stał się głównym w Polsce ośrodkiem kultury i nauki. Szczyty okazałości osiągnął Wawel za panowania dynastii Jagiellonów. Jadwiga i Władysław Jagiełło wybudowali pomieszczenia mieszkalne: tzw. Kurzą Nogę i wieżę Duńską, zwaną dziś niewłaściwie Pawilonem Gotyckim. Za pierwszych Jagiellonów rozbudowano też mury obronne (podwyższono ceglaną nadbudowę). W 2 poł. XV powstały wieże: Sandomierska, Złodziejska oraz Panieńska, Tęczyńska i Szlachecka. W 1499 pn.-wsch. część zamku uległa pożarowi. Król Aleksander Jagiellończyk przystąpił do budowy nowego zamku w stylu renesansowym (zach. skrzydło). Właściwym budowniczym królewskiej rezydencji był Zygmunt I Stary, który na pocz. XVI w. (w l. 1507-36) sprowadził dużą liczbę muratorów, m.in. Franciszka Florentczyka, Bartłomieja Berecci i wielu innych artystów włoskich i polskich (m.in. Benedykta zw. Sandomierzaninem), którzy na miejscu gotyckiego wznieśli imponujący zamek-pałac z ogromnym z arkadowym dziedzińcem. Przebudowano też m.in. najwyższą kondygnację wieży Duńskiej, w wyniku czego uzyskała ona altanę widokową. Przy katedrze powstała wspaniała kaplica Zygmuntowska, podwyższono też wieżę kościoła, aby umieścić na niej ogromny "dzwon Zygmunta", w zach. skrzydle zamku zbudowano kuchnie królewskie. Dwaj ostatni Jagiellonowie, a przede wszystkim Zygmunt August, stworzyli na Wawelu silny ośrodek humanizmu i Odrodzenia. Zamek uzyskał renesansowe wyposażenie: attykę nad pd. ścianą kurtynową, kolekcję arrasów i gobelinów flandryjskich, malowidła, obrazy, ozdoby, przedmioty zbytku, sprzęty użytkowe itp. Po dwóch pożarach pn. skrzydła w 1595, arch. Jan Ch. Trevano na zlecenie Zygmunta III Wazy odbudował je w nowym stylu zbliżonym do baroku. Powstały wtedy dwie nowe wieże: Zygmunta III (1601-03) i Jana III Sobieskiego (1620). Wnętrza ozdobił włoski malarz Tomasz Dolabella. W 1611 r. król Zygmunt III Waza przeniósł stolicę Polski do Warszawy, jednak Wawel nadal pozostał miejscem koronacji królów polskich, a katedra miejscem ich wiecznego spoczynku. Pieczę nad całym Wawelem przejął rezydujący tu biskup krakowski. Wawel w tym czasie zaczął pustoszeć i ulegał coraz większemu zaniedbaniu. Podczas najazdu szwedzkiego w 1655-57 r. Kraków został zmuszony do kapitulacji. Zamek i katedra zostały doszczętnie obrabowane. Ocalał jedynie, wywieziony w tajemnicy do Lubowli na Spiszu, skarb koronny. Jan III Sobieski odnowił zachodnie skrzydło zamku. Po pożarze w czasie Wielkiej Wojny Północnej w 1702 nie dokonano pełnej odbudowy. Na początku XVIII w. w czasie kolejnej napaści na Polskę, Szwedzi ponownie obrabowali Wawel podpalając przy tym zamek królewski. Przed 1787 przeprowadzono poważniejsze prace restauracyjne. Kolejnych rabunków i dewastacji dokonali jednak zaborcy pruscy i austriaccy. Król pruski Fryderyk II kazał przewieźć do Berlina polskie insygnia koronacyjne (sześć koron złotych z perłami i szlachetnymi kamieniami, cztery berła, cztery jabłka, miecze i relikwiarze) i przetopić je na złote monety. Kamienie szlachetne i perły sprzedano. Austriacy zaś rozbudowali na Wawelu gwiaździste fortyfikacje (pod k. XVIII w.) i ulokowali tu koszary wojskowe i szpital. W celu utworzenia placu ćwiczeń wyburzono kilka budynków, a całemu zespołowi nadano pseudogotycką szatę. Koszary z przerwami istniały tu aż do 1905 r. W l. 1880-82 Tomasz Pryliński przygotował projekt odbudowy zamku, ale dopiero w l. 1895-1910 Sławomir Odrzywolski odnowił kościół katedralny, a w l. 1905-11 przeprowadzono pierwsze prace restauracyjne zamku i katedry pod kierunkiem Zygmunta Hendla, które po 1918 kontynuował Adolf Szyszko-Bohusz. Zamek przeznaczono na rezydencję głowy państwa i muzeum. We wrześniu 1939 na wieść o agresji niemieckiej na Polskę najcenniejsze zabytki przechowywane na zamku wywieziono do Kanady (m.in. słynne arrasy i skarbiec koronny). Rabunku i zniszczenia dokonano po raz kolejny w czasie II wojny światowej, kiedy to na Wawelu mieściła się siedziba rządu tzw. Generalnego Gubernatorstwa. W 1945 Wawel został uznany za pomnik przeszłości narodowej i utworzono tu Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu. Na szczęście po zakończeniu wojny większość przedmiotów zrabowanych przez hitlerowców powróciła na Wawel. Zakończono odbudowę, restaurację i konserwację zamku oraz wielu innych budynków na wzgórzu wawelskim.
Obecnie najbardziej charakterystyczną sylwetkę zabudowań Wawelu oglądać można od pd. wylotu owanego belwederku z XIV w., służącego prawdopodobnie celom administracyjnym. Do kurzej Nogi przylega częściowo wieża Zygmunta II Wazy wzniesiona po 1595 przez arch. Jana Trevano. Pn.-zach. narożnik zamku tworzy wieża Sobieskiego, zbudowana ok. 1620.
Naprzeciw ul. Kanoniczej znajduje się główne wejście na Wawel. Do części prezbiterialnej doskonale stąd widocznej katedry przylega późnogotycki skarbiec katedralny zbudowany w ostatnich latach XV w. z jasnych kamiennych ciosów. Przy skarbcu stoi wieża Zygmuntowska z XIV w., która do ok. 1415 stanowiła jedną z baszt obronnych Wawelu., a następnie została włączona do kościoła. Znajduje się na niej słynny dzwon "Zygmunt". Innym charakterystycznym elementem katedry jest wysoka i smukła wieża Zegarowa z pocz. XV w., wzniesiona na fundamentach wieży romańskiej z XII w. Dzisiejszą nazwę otrzymała od zegara umieszczonego tu w 1521. Nakryta ażurowym, barokowym hełmem z l. 1715-16, jednym z najpiękniejszych w Polsce. W dolnej partii wieża wtopiona jest w mury katedry oraz budynków kapitularza i biblioteki. W głębi ukazuje się spatynowany, spiczasty dach wieży Wikaryjskiej (zwanej też Srebrnych Dzwonów), w dolnej partii z XII w., w górnej - z XVI w. Na wieży wiszą trzy dzwony (z XV, XVI i XVII w.) z dużą domieszką srebra. Na tzw. bastionie Władysława IV stoi pomnik Tadeusza Kościuszki.
Dalej wzdłuż brzegu wzgórza, ciągną się łukiem dalsze zabudowania. Pierwsze z nich to dom katedralny, złożony z dwu do pocz. XIX w. odrębnych budynków (z XIV i XV w.), które w XVI do XVII w. stanowiły siedzibę kapelanów i mansjonarzy katedralnych (obecnie mieści się w nim Muzeum Metropolitalne). Następnym budynkiem jest dawne seminarium duchowne, złożone z 3 gotyckich domów z XV w. (prebendarzy, Hińczy z Rogowa i Jana Głowacza z Oleśnicy), znacznie przebudowanych w 1728. Dalszy dom został zrekonstruowany po II wojnie światowej na wzór pierwotnego domu wikariuszy.
Od strony ul. Kanoniczej widoczne są ceglane fortyfikacje wawelskie, opasujące wzgórze od pd.-zach. i zach. Zostały one wzniesione na planie gwiaździstym w 1790-94. Najlepiej widoczne są one od strony Wisły. W załomach murów widać skały, na których wzniesiono te mury. W dwóch miejscach znajdują się wykusze; w pobliżu drugiego z nich - wieżyczka , przez którą można zejść z górnej części wzgórza do Smoczej Jamy. Jej otwór widnieje wśród jurajskich skałek nad Wisłą, przy nim stoi rzeźba legendarnego smoka, z którego paszczy co pewien czas bucha płomień. Rzeźba wykonana została w 1927 przez Bronisława Chromego.Na Wawel wchodzimy wspomnianą wyżej drogą , od strony ul. Kanoniczej. Tędy prowadziło zawsze główne wejście na wzgórze; do XIX w. otoczone ono było grubymi murami obronnymi. Obecny mur pochodzi z XIX w., a w l. 1921-24 wmurowano weń płytki upamiętniające ofiarodawców datków na odnowę zamku. Brama Herbowa wybudowana została w 1921 wg proj. Adolfa Szyszko-Bohusza. Za nią z lewej strony wznosi się tzw. Bastion Władysława IV z 1581, nadbudowany w l. 1644-46, ponownie obniżony w 1827. W 1921 umieszczono na nim pomnik Tadeusza Kościuszki na koniu, wykonany przez Leonarda Marconiego. Zniszczony przez hitlerowców w 1940, odtworzony został w 1960 przez odlewników z Drezna i ofiarowany Krakowowi.
Przez bramę Wazów, powstałą po pożarze w 1595, a odnowioną w l. 1820-27, wchodzimy na niewielki plac przed katedrą. Dawniej brama ta była fragmentem silnych umocnień obronnych. Po prawej stronie - wolno stojący, obszerny budynek Wikarówki z 1441 (dawniej zwany Domem Kapitulnym lub wikariuszy zamkowych), w 1522 został znacznie przebudowany, pod koniec XIX w. - restaurowany.
Obecnie obszerny plac na wzgórzu dawniej był w znacznej części zabudowany. Do dziś zachowały się zarysy kurów kościołów św. Michała z XV w. (większy) i św. Jerzego z XIV w. (w głębi); między nimi widnieją kamienne fundamenty renesansowego domu z poł. XVI w.
Nieomal całą wsch. stronę dziedzińca zamyka budynek d. kuchni królewskich, pierwotnie złożony z 3 odrębnych części, połączonych w 1806 i przeznaczonych na pomieszczenie austriackiego szpitala wojskowego (obecnie biura Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu). W podziemiach zachowały się m.in. resztki przedromańskich budowli (2 rotundy, palatium) i murów obronnych z XIII w. wchodzących w skład wystawy "Wawel Zaginiony". Za tym budynkiem wznosi się wieża Lubranka z XIV w., w XVIII zwana również Skarbową, a od XIX w. nieprawidłowo - Senatorską. Wieńczy ją malownicza blanka (krenelaż) pochodzący z poł. XIX w. W 1534 wieżę tę włączono do renesansowego zamku i przeznaczono na garderobę królewską. Od niej w kierunku pd.-zach. ciągną się dawne mury obronne z dolnej części z XV w., w górnej - zrekonstruowane po II wojnie światowej.
Na najbardziej ku pd. wysuniętym cyplu wzgórza - wieża Sandomierska (pierwsza wzmianka z 1467), która przesłania obszerny gmach dawnego austriackiego szpitala wojskowego, z poł. XIX w. (obecnie /dane z 1991 r./ mieszczący reprezentacyjne pomieszczenia Urzędu Rady Ministrów). W 1979 w pobliżu tej wieży ujawniono resztki trzeciej z kolei romańskiej rotundy z XI w. Wprost na zach. widać wieżę Złodziejską (XIV w., rozbudowana w 2 poł. XV w., później odnawiana). Za wieżą, a nad Smoczą Jamą, pod koniec lat siedemdziesiątych odsłonięto resztki wału obronnego z VIII w., absydę kościoła z XI w., zniszczonego w XIII w. oraz fragmenty umocnień Kościuszki, na których Austriacy wybudowali obecne fortyfikacje. Po zakończeniu prac utworzy się tu rezerwat archeologiczny /niestety nie posiadam danych, czy zrealizowano te plany/.
Katedra św. Stanisława Biskupa i Męczennika i św. Wacława - została omówiona osobno (patrz odsyłacz po prawej stronie)
Pomieszczenia właściwego zamku królewskiego są możliwe do zwiedzenia wyłącznie z przewodnikiem. Poniżej zatem omówione będą tylko skrótowo.
Z dużego dziedzińca wawelskiego koło katedry wchodzi się na teren zamku właściwego przez bogato zdobiony portal i długą, sklepioną beczkowo sień wjazdową. Z sieni wychodzi się na zamkowy dziedziniec arkadowy, jedno z największych i najpiękniejszych tego typu założeń renesansowych w Europie. Od wsch., pn. i zach. otoczony on jest skrzydłami zamku, od pd. zaś kurtynową (ślepą) ścianą, ozdobioną od zewnątrz renesansową attyką. Wokół zabudowań biegną trzykondygnacjowe krużganki, z których dolne mają charakter arkadowy. Na trzeciej, najwyższej kondygnacji smukłe kolumny dźwigające brzeg dachu są dwa razy wyższe. W połowie są one przepasane charakterystycznymi węzłami. Dawniej wszystkie kolumny posiadały kolor ciemnoczerwony, ściany w górnej części zdobione były malowanym fryzem, a dach był pokryty polewaną, różnokolorową dachówką. Oprócz kolumn, dziedziniec upiększono rzeźbionymi portalami, obramowaniami okiennymi i malowniczymi klatkami schodowymi. Najstarszym fragmentem widocznej z dziedzińca części zamku jest jego zach. skrzydło (od. strony bramy wjazdowej).
Obecny wystrój wnętrz zamkowych w nikłym stopniu odzwierciedla pierwotne wyposażenie, choć zaliczany jest do największych zbiorów muzealnych w Polsce. Przedmioty, meble i inne elementy wyposażenia pochodzą przeważnie z dawnych wieków, ale w większości nie są związane z Wawelem (dary, zakupy, depozyty itp.).
Pomieszczenia na parterze w XVI w. przeznaczone były głównie dla celów administracyjnych (zarząd zamku, kancelaria), dla służby dworskiej oraz na magazyny. W pn.-wsch., gotyckim narożniku mieścił się także skarbiec koronny i zbrojownia. Skarbiec z czasów Władysława Łokietka, Kazimierza Wielkiego, Jadwigi i Władysława Jagiełły, do dziś mieści się w zasadzie w tym samym miejscu, ale tylko nieliczne przedmioty są w nim oryginalne. Do najciekawszych eksponatów zaliczyć trzeba: miecz koronacyjny królów z XIII w., zwany "Szczerbcem", chorągiew króla Zygmunta Augusta, regalia Zygmunta Augusta, Stefana Batorego, Jana Kazimierza, Jana III Sobieskiego. Zbrojownia w obecnym kształcie zorganizowana została po I wojnie światowej i mieści się w salach koło skarbca oraz w piwnicy. Znajduje się tu ponad 1000 eksponatów, w tym głównie broń od XVI do XVIII w. pochodząca z warsztatów w różnych krajach europejskich, zbroje, kolczugi, tarcze, koncerze, rzędy końskie, umieszczono tu również kopie sztandarów krzyżackich zdobytych w bitwie pod Grunwaldem.
Na I piętrze mieściły się prywatne komnaty królewskie oraz sale rycerskie i dworskie. W skrzydle zach. mieszkały królowe i damy dworu. II piętro to tzw. piano nobile, czyli reprezentacyjne pomieszczenia służące do odbywania narad, przyjmowania zagranicznych poselstw, zabaw dworskich itp. S.A. tu zawieszone słynne arrasy i gobeliny wykonane w warsztatach flamandzkich na zamówienie króla Zygmunta Augusta.
W zach. skrzydle zamku mieści się wystawa "Wschód w zbiorach wawelskich", obejmująca bogate zbiory dzieł sztuki orientalnej (głównie perskich i tureckich), które napływały do Polski przeważnie w wyniku zwycięskich wojen z Turkami oraz drogą darów i zakupów.
ul. Kanoniczej. Przed nami wznosi się dwupiętrowe północne skrzydło renesansowego zamku królewskiego z pocz. XVI w. Na wsch. narożniku widnieje wysunięta Kurza Noga - rodzaj oskarp
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz