DWORKI I PAŁACE

DZIAŁOSZYN

Pałac stoi na tarasie zalewowym Warty i na sztucznym nasypie częściowo wzmocnionym obmurowaniem. Wg tradycji niegdyś stała tu pogańska świątynia.
Być może w 1 lub 2 poł. XVI w. powstał w tym miejscu silnie obwarowany dwór jednak najnowsze badania nie potwierdzają tego faktu. Domniemanie istnienia budowli mogącej należeć do Kobylańskich - właścicieli Działoszyna w XVI w. - oparte jest na kilku przesłankach. Wg ustnych przekazów mówi się, że pałac powstał na miejscu starszej budowli, której murów nie odkryto do dziś. Mógł to być jednak również zamek lub zbór ariański. Wg A. Kosińskiego w 1835 r. rzekomo pod pałacem odkryto loch ze starymi urnami i płytami kamiennymi. Także inni autorzy piszący w XIX wieku wspominają opowiadani ludowe, iż pod posadzką głównej komnaty natrafiono na kilkanaście urn słowiańskich.
W 2 poł. XVII w. [wg niektórych źródeł ok. 1600 r. - przyp. autora] kasztelan wieluński Andrzej z Kurozwęk Męciński albo wybudował obecną budowlę, albo przebudował i rozbudował stary warowny dwór.
W 2 poł. XVIII w. Stanisław Męciński wielkim kosztem przebudował fortalicjum w okazały pałac, a jego żona Rozalia z Kurdwanowskich założyła wokół niego okazały ogród w stylu francuskim ze szpalerami, roślinami egzotycznymi i sztucznymi grotami. Istniała tu również winnica i pomarańczarnia oraz kanały wodne i stawy z wysepkami, a Męciński w pałacu utrzymywał własny teatr i kapelę. Podobno nad bramą umieszczono napis "Ktoś tam sobie dumny z Puław i Tulczyna, a ja jestem kontent z swego Działoszyna" (aluzja do najsłynniejszych ówczesnych rezydencji Potockich i Czartoryskich). Wewnątrz wisiały obrazy jakoby pędzla Bacciarellego, w tym portret króla oraz samego właściciela oraz gipsowe popiersia kilku monarchów. Ściany zdobione były boazerią i sztukaterią. Dotychczasowe budynki gospodarcze zostały przeniesione z obronnego wzgórza dalej od pałacu. W czasie tej przebudowy w miejscu wieżyczki powstał ryzalit w elewacji frontowej.
W tak rozbudowanej rezydencji starosta Męciński gościł króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, swego dawnego kolegę szkolnego a na jego cześć niektóre komnaty zwane zostały później królewskimi. Stanisław Męciński niejednokrotnie urządzał tu również huczne zabawy.
W latach 1804-62 pałac podobnie jak miasto Działoszyn przeszedł w ręce Myszkowskich, którzy dokonali dalszej nieznacznej przebudowy pałacu, szczególnie w obrębie charakterystycznego ryzalitu (przebito okrągłe
okienka, zamurowane dwa boczne wejścia).
Po Myszkowskich pałac przeszedł na własność Wzdulskich a po tym okresie nastąpiły czasy częstych zmian zarządców pałac, aby w 2 poł. XIX w. osiedlili się tu osadnicy żydowscy, którzy mocno zdewastowali pałac. Opis z tego okresu mówi, że piętro pałacu było opuszczone, park zaniedbany, a freski mocno uszkodzone. 
W okresie I wojny światowej budowla ponownie ucierpiała. Zniszczeniu uległo część murów i dach.
Znacznego zniszczenia dokonano przed II wojną światową, ale głównego dzieła zniszczenia dokonali Niemcy w czasie ostatniej wojny.
Budynek pałacu uległ dalszej dewastacji i dopiero w l. 1957-61 doczekał się odbudowy i częściowej rekonstrukcji, po czym został przekazany na siedzibę szkoły zawodowej [wg innych źródeł przeznaczony został na ośrodek kolonijny - przyp. autora]. W 1965 r. przejęty został przez Łódzkie Przedsiębiorstwo Instalacji Elektrycznych a w jego murach urządzono dom wypoczynkowy.
Od 1979 funkcjonował tu Państwowy Zakład Wychowawczy dla Dzieci (Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy) lecz w pierwszych latach XXI w. został opuszczony i stał zamknięty.
W sierpniu 2005 r. rozpoczęto przeprowadzenie kapitalnego remontu oraz docelowo rewitalizację parku. O jego przeznaczeniu na razie nic nie wiadomo.

KONIECPOL

Zespół pałacowo-parkowy zbudowany przez Koniecpolskich w 1 poł. XVII w. na sztucznej wyspie utworzonej pomiędzy dwiema odnogami Pilicy, później przebudowywany do XIX w. 

Murowany pałac wybudowany został na miejscu dawnego zamku-dworu z  przełomu XV i XVI w. Budowę pałacu w stylu renesansowym rozpoczął wojewoda sieradzki Aleksander Koniecpolski w 1603 r. a dokończył w 1 poł. XVII w. jego syn hetman Stanisław Koniecpolski. Gruntownie przebudowany w stylu klasycystycznym pod koniec XVIII w. przez wojewodę malborskiego Michała Czapskiego a po jego śmierci przez jego zięcia, Aleksandra Potockiego, późniejszego ministra policji Księstwa Warszawskiego. Przebudowany po raz kolejny w 4 ćw. XIX w. W 1945 r. całkowicie strawiony przez pożar wraz z cennymi zbiorami. W trakcie prac rekonstrukcyjnych w l. 1958-61 przebudowano wnętrza zachowując charakter klasycystycznej budowli. W 1975 r. poddany remontowi. Obecnie stanowi obiekt użyteczności publicznej.
Centralnym elementem zespołu pałacowego jest pałac na planie odwróconej litery „T”, z prostokątnym korpusem i prostopadłym skrzydłem od tyłu. Obiekt ten kryje w sobie zrąb murów obronnej budowli z I połowy XVII w. W kondygnacji piwnicznej korpusu, od tyłu, zachowały się, zamurowane od zewnątrz, rozglifione strzelnice. Trójkątny szczyt pałacu ozdobiony jest herbem ostatnich prywatnych właścicieli rezydencji - hrabiów Potockich (Pilawa). 

Wzdłuż drogi dojazdowej prostopadle do frontonu pałacu wznoszą się murowane klasycystyczne oficyny z przełomu XVIII i XIX w. później remontowane. Oficyna lewa - południowa (kuchenna)  i prawa - północna (stajenna).

Z pałacem od strony północno-zachodniego narożnika sąsiaduje ośmioboczna murowana baszta z 1 poł. XVII w., przebudowana na altanę-pawilon ogrodowy poprzez jej nadbudowę w 1 poł. XIX w. Połączona z pałacem przejściem-galeryjką wspartym na arkadach. Wzniesiona z kamienia i cegły baszta posiada na dwóch kondygnacjach zamurowane od zewnątrz strzelnice.

Zespół pałacowy otacza dawny park krajobrazowy z 1 poł. XVII w., przekomponowany w 2 poł. XVIII z inicjatywy Michała Czapskiego i w 2 poł. XIX w. Przetrzebiony po II wojnie światowej. Dawny park pałacowy jest obramiony od zachodu kanałem, stanowiącym przypuszczalnie pozostałość fosy. 

Po prawej stronie drogi dojazdowej do pałacu wznosi się dawna murowana kaplica pałacowa, obecnie kościół parafialny p.w. św. Michała Archanioła wybudowany w 1767 r. kosztem Michała Czapskiego z murowaną dzwonnicą i ogrodzeniem z 2 poł. XVIII w. 

KRUSZYNA

Pałac powstał w l. 1630-32 jako warowna siedziba. Niezwykle cenny przykład barokowej budowli (niestety niszczejący). Założył go podobnie jak otaczający park pałacowy w stylu francuskim Kacper Denhoff. Zaprojektowany został przez włoskiego arch. Tomasza Poncini. Denhoff zbudował tu również okazałą oranżerię oraz prawdopodobnie pierwszy w Polsce prywatny budynek teatralny.
O świetności pałacu świadczyć może fakt, że kilkakrotnie odwiedzał go król Jan Kazimierz i Władysław IV, który przebywał tu wraz z żoną Cecylią Renatą jako gość weselny Anny z Denhoffów i Bogusława Leszczyńskiego podskarbiego wielkiego koronnego.
W pałacu tym w 1669 odbyła się uroczystość weselna króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego i arcyksiężniczki austriackiej Eleonory Marii, która po śmierci męża w 1673 zamieszkała tu na stałe nim opuściła Polskę. W 1683 r. podczas wyprawy wiedeńskiej w specjalnie wybudowanej kaplicy odpoczywał król Jan III Sobieski.
Na pocz. XIX w. pałac uległ ruinie, ale już w 1 poł. XIX w. jeden z kolejnych właścicieli wsi odbudował go oraz dobudował nowe pawilony. Niezbyt fortunnej przeróbki dokonali Podczaccy, którzy przerobili okna i rozegrali galerie. W 1863 w budynku pałacu mieścił się szpital polowy co przyczyniło się do dalszej destrukcji zabytku. W 1867 kolejny właściciel Eugeniusz Lubomirski przeprowadził gruntowny remont i częściową rekonstrukcję pałacu. W okresie okupacji Niemcy częściowo zdewastowali i splądrowali zespół pałacowy. Dzieła zniszczenia dokonali natomiast w l. 1946-68 gospodarze mieszczącego się tu wówczas Państwowego Domu Dziecka. W l. 1971-72 wykonano częściowe prace zabezpieczające, a w 1985 prace konserwatorskie.
Obecnie do niszczejących zabudowań pałacowych prowadzi przez barokową bramę wjazdową z dwoma kordegardami aleja ze śladami fosy biegnącej wzdłuż niej.
Pałac o cechach północnowłoskiego renesansu i manieryzmu jest piętrowy, o planie zbliżonym do kwadratu z niewielkim wewnętrznym dziedzińcem. Na wszystkich narożach mieszczą się ryzality, od strony parku ukształtowane w rodzaj wież. Nie są one pierwotną zabudową i powstały poprzez późniejszą dobudowę. Między dachem a oknami I piętra widoczne są strzelnice kluczowe. W niektórych obramieniach okiennych umieszczono herby Denhoffów. Na osi wjazdowej alei znajduje się wejście główne zbudowane na kształt loggi o trzech arkadach. Nad nim wmurowana marmurowa tablica fundacyjna z 1630.
Wewnątrz budynku do najciekawszych pomieszczeń należy zaliczyć m.in. główną sień z dwoma filarami, salę jadalną w pn.-wsch. narożniku, gdzie znajdują się kolebkowe sklepienia ozdobione późnorenesansową dekoracja stiukową.
Po obu stronach pałacu znajdują się zabudowania gospodarcze, które na dłuższej osi pałacu zakończone są dwiema wieżami. Pierwotnie były połączone z nimi galeriami (z prawej zach. strony - nowsza galeria z XIX w.). Po wschodniej (lewej) stronie stoją dawne budynki folwarczne. Wg tradycji Denhoff trzymał w nich swoje przyboczne chorągwie, ale obecne budynki pochodzą z końca XVIII w.
Z drugiej strony pałacu stoi budynek administracyjny Lubomirskich z około 1867 wzniesiony na fundamentach istniejącego tu w XVII w. teatru Denhoffów. Budynek przylegający narożnikiem do niego pochodzi z ok. 1840 i został wybudowany na pozostałych do dziś obszernych kazamatach, gdzie wznosił się kiedyś "dom aktora".
Obszerny 15 ha park za pałacem od południowej strony powstał równocześnie z pałacem. Pozostałością po renesansowym założeniu jest jego kwaterowy układ. Wzdłuż i wszerz biegną aleje z bogatym drzewostanem. W XIX w. park był częściowo przebudowany w układzie krajobrazowym. Znajdowały się w nim sztuczne wzgórza i kanały z wodą. Niestety obecnie park jest zamknięty i nie jest udostępniony do zwiedzania.
Około 1650 w zachodniej części parku powstał pawilon zwany później "Pustelnią Denhoffa". Na "pustelnię" składają się 4 narożne cele otoczone z zewnątrz murem z absydami. Jedynym połączeniem ze światem zewnętrznym był otwór, przez który dostarczano pustelnikowi posiłki. W 1863 r. dla króla Jana 3 Sobieskiego odpoczywającego w niej w czasie odsieczy wiedeńskiej, powstała kwadratowa "Grota" zwana również "Kaplicą" lub "Altaną Sobieskiego". Jej wewnętrzne ściany wyłożono błyszczącymi kamykami /m.in. kamieniami z lawy wulkanicznej sprowadzonymi z Włoch/ i ozdobiono stiukami. W 1984 pozostały po nich zaledwie resztki.