ZAMEK KRÓLEWSKI W LELOWIE

Na prawym brzegu rzeki Białki, na sztucznym wzniesieniu, w miejscu wcześniejszego silnego grodu drewniano-ziemnego Kazimierz Wielki nakazał budowę murowanego zamku. Jego istnienie potwierdza kronika Janka z Czarnkowa oraz rzut murów obwodowych zamku znajdujących się na XIX-wiecznym planie miasta. Ilustracja z 2 połowy XIX w. pokazuje również ruiny murów obwodowych zamku. Od XIX w. w miejscu tym znajduje się cmentarz.
Zamek był typowym obiektem obronnym zbudowanym na bagiennym terenie w rozlewiskach Białki. Usytuowano go obok ufortyfikowanego miasta Lelowa, położonego na wysokiej skarpie.
Niewiele wiadomo o historii lelowskiego zamku. Powstał w 1 poł. XIV w. przy zmianie położenia miasta. Uległ pożarom w XV i XVII w. W lustracji z 1622 r.  został już określony jako "opustoszały". Po tym czasie jego odbudowy podjął się starosta Rupniewski. Jeszcze w 1789 r. mieściła się w nim kancelaria starościńska, ale później opuszczono go i na początku XIX wieku był w ruinie. W latach 1804-1805 zamek został ostatecznie rozebrany.

---

Obecnie próżno szukać po nim jakichkolwiek większych śladów przez co jego wygląd na zawsze pozostanie jedynie w sferze domysłów. Z obecnych reliktów założenia zamkowego można wymienić jedynie okazały kopiec ziemny sąsiadujący z miastem, na którego stokach założono później cmentarz. Kopiec ten otoczony jest nowszym kamiennym murem.
Z analizy porównawczej bliźniaczych ruin zamków budowanych z polecenia króla w Łęczycy, Rawie Mazowieckiej, Kole, Koninie i Lanckoronie można przypuszczać (wg Z. Lisa), iż zamek w ogólnych zarysach wyglądał następująco:

• mury obwodowe były zbudowane na rzucie prostokąta o wielkości dostosowanej do powierzchni sztucznego wzniesienia,
• do murów, od strony wewnętrznej przylegał wieżowy dom mieszkalny,
• otwór wjazdowy znajdował się w pobliżu drugiej budowli murowanej - wieży usytuowanej w narożniku murów,
• wieżowy dom mieszkalny zbudowany był po stronie przeciwległej w stosunku do otworu bramnego i wieży narożnej. Obie wieże łączył ganek straży biegnący wzdłuż korony murów obwodowych otaczających dziedziniec,

Każda wieża obronna i jednocześnie mieszkalna spełniała kilka funkcji:

• na wysokim, bezokiennym parterze znajdowały się magazyny,
• na pierwszej kondygnacji - pomieszczenia reprezentacyjne wykorzystywane w czasie zjazdów, sądów i biesiad,
• następna kondygnacja była sypialnią pana domu i jego najbliższych towarzyszy,
• ewentualna kolejna kondygnacja była przeznaczona dla rodzin rycerzy i służby,
• zwieńczenie wieży było przystosowane do celów obronnych.

Komunikację wewnętrzną zapewniały schody i drabiny lub klatka schodowa umiejscowiona w grubej ścianie lub ryzalicie dobudowanym do budynku. Na terenie dziedzińca pod murem obwodowym zazwyczaj budowano drewniane pomieszczenia usługowe: spichlerze, stajnie, kuchnie, łaźnie, dodatkowe pomieszczenia dla czeladzi i służby, studnię, kuźnię itp.
W Lelowie zamek wyglądał zapewne podobnie. Część dziedzińca pozostawała niezabudowana, by mogli się tu schronić ludzie z dobytkiem, uciekający przed wrogiem. Zamek lelowski posiadał duże walory obronne, chroniły go bagna i rozlewiska wodne, a bliskie sąsiedztwo ufortyfikowanego miasta jeszcze zwiększało prawdopodobieństwo skutecznej obrony. Do zamku można się było dostać tylko po drewnianym moście dojazdowym z systemem zapór i częściami zwodzonymi.

Relikt zamku lelowskiego

 

 Relikt zamku w Lelowie

 

 

Plan średniowiecznego Lelowa z lokacją zamku i bram wjadowych