Wyżyna Krakowsko-Częstochowska

HISTORIA NAZWY

Od Krakowa do Częstochowy ciągnie się pas wzniesień powstałych w okresie jurajskim. Można spotkać wiele różnych nazw używanych w stosunku do tej krainy geograficznej takich jak Wyżyna Krakowska, Wyżyna Krakowsko-Wieluńska czy Jura Krakowsko-Częstochowska. Określanie tego obszaru jako Wyżyna Krakowsko-Częstochowska jest najbardziej popularne wśród geografów i obowiązuje od 1987 roku. W literaturze geologicznej z kolei najczęściej można spotkać określenie Jura Krakowsko-Częstochowska. Obszar ten jako kraina geograficzna nie posiadał jednak oficjalnej nazwy aż do początku XX w. W tej kwestii za prekursora można uznać Stanisława Staszica, autora "O ziemiorództwie Karpatów...", który w pracy tej wymienia nazwy Gór Ojcowskich i Gór Olkuskich. Antoni Rehman, w okresie pomiędzy 1895 a 1904 rokiem, napisał pracę, którą zatytułował "Ziemie dawnej Polski i sąsiednich krajów słowiańskich opisane pod względem fizyczno-geograficznym". Druga część tej pracy, która nosiła tytuł "Niżowa Polska" zawierała pierwszy systematyczny opis obszaru jurajskiego. Wyróżnia on Wyżynę Śląsko- Polską, w skład której wchodzi Wyżyna Krakowska. Obejmowała ona również obszar między Olkuszem i Sławkowem, a także pomiędzy rzeką Dłubnią i Szreniawą, których obecnie nie uznaje się za część tej jednostki systematycznej. Według Rehmana za początek pasma Krakowsko-Wieluńskiego należy uznać "brzegi Wisły koło Krakowa". Wyjątek na tym obszarze stanowi jednak wzniesienie, któremu nadął nazwę Grzbietu Tenczyńskiego, a które zostało zaliczane przez niego do Kotliny Krakowsko-Oświęcimskiej. Właściwą krawędzią Wyżyny Śląsko- Polskiej według Rehmana jest północna strona Rowu Krzeszowickiego, który według niego jest częścią Niziny Nadwiślańskiej. Na początku XX w. pojawiają się dwa nowe określenia w stosunku do tego obszaru. W 1913 r. W. Nałkowski użył określenia Jury Krakowskiej natomiast w 1922 r. L. Sawicki używa nazwy Płyta Krakowska. W roku 1922 zostaje opublikowana praca zatytułowana "Kurs geografii Polski" autorstwa Stanisława Lencewicza. W 1937 roku jeden z tomów "Wielkiej Geografii Powszechnej" zatytułowany "Polska" zawierał rozszerzenie wyżej wspomnianej pracy. Zostaje tam wyodrębniona Wyżyna Małopolska, która zawiera obszar nazwany tam Jurą Krakowską. Obecna nazwa Garbu Tenczyńskiego występuje tam natomiast jako Grzbiet Tenczyński. W 1947 roku pojawia się określenie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej użyte przez S. Pietkiewicza i od tej pory jest ono najczęściej stosowanym terminem w stosunku do tego obszaru. W 1953 roku geolog S. Z. Różyczki w swojej pracy "Górny dogger i malm Jury Krakowsko-Częstochowskiej" nazwał ten obszar po raz pierwszy Jurą Krakowsko-Częstochowską. Spory co do granicy i nazwy interesującego nas obszaru postanowił rozstrzygnąć prof. Jerzy Kondracki, który był uczniem Lencewicza i wybitnym autorytetem w dziedzinie regionalizacji fizyczno-geograficznej. W jego znanej pracy zatytułowanej "Geografia fizyczna Polski" opublikowanej w 1965 roku, przypisuje on omawianej krainie nazwę Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, będącej synonimami Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej oraz Jury Krakowskiej. Zachodnią granicą na południu tego obszary ma być rzeka Przemsza. Oznacza to, że Pustynia Błędowska pozostaje w granicach Wyżyny Śląskiej. Wschodnią granicę jednostki ma natomiast stanowić dolina Dłubni. Autor "Geografii fizycznej Polski" w całej tej krainie wydzielił 4 regiony, które nazwał Wyżyną Wieluńską, Wyżyna Częstochowską, Progiem Lelowskim (w kierunku zachodnim od Pilicy) oraz Wyżyną Krakowską. Profesor uznał, iż najbardziej odpowiednia będzie nazwa uwzględniająca oba miasta stanowiące częściowo jej ograniczenie, czyli Kraków i Częstochowę.

 POŁOŻENIE

Wyżyna Krakowsko-Częstochowska płożona jest w południowej części Polski. Jest to wąski pas, który od południa ogranicza Kraków a od północy Częstochowa. Niż ukazało się trzecie wydanie "Narodowego Atlasu Polski"(chociaż nawet dzisiaj można znaleźć takie klasyfikacje) w jego skład zaliczana była również Wyżyna Wieluńska. Łączna długość obszaru ciągnącego się pomiędzy Krakowem a Wieluniem wynosi ok. 160 km (kierunek północ-południe). Przeciętna szerokość tego pasa wynosi 20 km (kierunek wschód- zachód), ale na południu, gdzie jest on najszerszy, może on sięgać nawet 40 km. Powierzchnia tej krainy geograficznej wynosi 2615 km², czyli obejmuje blisko 0,8 % łącznej powierzchni kraju. Wyżynę Krakowsko-Częstochowską zaliczmy do większych jednostek geomorfologicznych w Polsce. Wchodzi ona w skład podprowincji nazywanej Wyżyną Śląsko-Krakowską, która z kolei należy do prowincji o nazwie Wyżyna Śląsko-Małopolska. Średnia wysokość wyżyny to 350 m n.p.m. Najwyższym wzniesieniem jest Góra Janowskiego (504 m n.p.m.), którą nazywa się również Górą Zamkową w Podzamczu koło Ogrodzieńca. Ostatnio pojawiły się jednak wątpliwości co do kulminacji wyżyny, gdyż po dokładnym zbadaniu wysokości Skałki koło Jerzmanowic okazało się, że wynosi ona 512 m n.p.m. Średnia wysokość względna obszaru wynosi ok. 100 m i posiada tendencję wzrostową w kierunku południowym. Obszar Wyżyny Wieluńskiej położonej w kierunku północnym od Częstochowy różni się wysokościowo od Wyżyny Krakowsko- Częstochowskiej. Średnia wysokość jest tutaj niższa i wynosi od 250 do 300 m n.p.m. Znika tutaj również charakterystyka jurajskiego krajobrazu.

Wyżyna Częstochowska zwana też Płaskowzgórzem Częstochowskim

 Rozpoczyna się na przełomach w dolinie Warty blisko Częstochowy i ciągnie się do obniżenia Białej Przemszy i Szreniawy. Zajmuje ona powierzchnię 1299 km². Charakteryzuje się równoleżnikowymi, górzystymi pasmami, których wysokość względna przekracza 100 m. Odznaczają się one dużą powierzchnią leśną, licznymi skałkami i suchymi dolinami. Za najwyższe wzniesienie Wyżyny Częstochowskiej uznaje się Górę Janowskiego w Podzamczu w okolicy Ogrodzieńca, która ma wysokość 504 m n.p.m. Do niedawna była ona podawana również jako najwyższa kulminacja Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Ostatnie pomiary Skałki w Jerzmanowicach (512 m n.p.m.) dowodzą jednak, że to ona jest najwyższym wzniesieniem regionu. Okolice wododziałowe odznaczają się wyraźnymi spłaszczeniami, które urozmaicają charakterystyczne ostańce. Na wielu z nich w okresie średniowiecza zbudowano zamkami i strażnice, które posiadały znakomite położenie obronne tzw. orle gniazda. Dzisiaj budowle te są ciekawym walorem pozaprzyrodniczym tych okolic, dodatkowo wzbogacając i tak malowniczy już krajobraz. Wyżyna Częstochowska to wyrównany, czasami tylko lekko pofalowany teren, który opada w kierunku wschodnim. Rozcinają go jednak głębokie i malownicze doliny Wiercicy, Pilicy i jej dopływów. Za najbardziej charakterystyczne pasmo wzgórz na Płaskowzgórzu Częstochowskim uważa się Pasmo Smoleńsko-Niegowonickie. Rozciąga się ono prostopadle w stosunku do danego regionu i posiada długość ok. 22 km. Rozpoczyna się w Smoleniu na wschodzie, a kończy w Niegowonicach na zachodzie. Wysokość względna tych wzgórz wynosi od 70 do 100 m. W wyższych partiach wyżyny powstały ostańce. Najważniejszymi i najciekawszymi wzgórzami w tej okolicy są: Niegowonic (Lipowa, Stodólska - 435 m n.p.m.), Ryczowa (Wielki Grochowiec - 486 m n.p.m., Straszykowa - 494 m n.p.m.), Smolenia (Grodzisko - 462 m n.p.m.). Na obszarze tym występują również liczne jaskinie, a najbardziej znaną z nich jest Jaskinia Zegarowa. Obniżenia terenu wypełnione są dużą ilością utworów piaszczystych. Jeden z nich tworzy tzw. pustynię ryczowską położoną u podnóża góry Wielki Grochowiec w Ryczowie. Obszar obfituje w wywierzyska będące naturalnymi i dość obfitymi wypływami wody na obszarach krasowych. Powstające dzięki temu potoki szybko jednak zanikają na utworach piaszczystych, a miejsca te nazywamy ponorami. Charakterystyczną cechą tego obszaru jest występowanie kuesty jurajskiej, czyli progu, który powstał poprzez to, że warstwowo ułożone utwory skalne wyżyny nachylają się w kierunku wschodnim, natomiast od zachodniej strony uległy one wypiętrzeniu i opadają stromo do doliny Warty. Jej powstanie jest związane również z różną odpornością warstw skalnych na działanie czynników denudacyjnych. Górne warstwy odznaczają się dużą odpornością, natomiast dolne szybciej ulegają niszczeniu. Wysokość względna kuesty może dochodzić nawet do 100 m. Kuesta najlepiej jest widoczna z drogi prowadzącej z Myszkowa do Żarek.